Psychospołeczne i demograficzne następstwa wczesnej inicjacji seksualnej
Dr Wiktoria Wróblewska
Zakład Demografii Instytut Statystyki i Demografii SGH w Warszawie
WPROWADZENIE
Z danych epidemiologicznych wynika, iż coraz więcej nastolatków i osób dorosłych ma problemy psychiczne, cierpi z powodu depresji, jest niezadowolonych z życia, a samobójstwa są drugą po wypadkach komunikacyjnych przyczyną zgonów osób młodych. Wśród czynników, które mogą być powiązane i współwystępować z taką sytuacją są ryzykowne zachowania nastolatków, do których należy wczesna aktywność seksualna.
Obserwowane w wielu krajach zachodnich takie zjawiska społeczne i demograficzne, jak duże ryzyko przerwania ciąży i urodzenia pozamałżeńskiego wśród nastolatek, rozpad związków małżeńskich, a także niski osiągnięty poziom wykształcenia kobiet, które zostały matkami w wieku kilkunastu lat, są także powiązane z wczesną inicjacją seksualną.
Tematyka innych niż zdrowotne konsekwencji wczesnych związków seksualnych jest zagadnieniem stosunkowo rzadko poruszanym i jeszcze mało rozpoznanym w polskiej literaturze naukowej. Celem tego artykułu jest przybliżenie możliwych następstw wczesnej inicjacji seksualnej w wymiarze demograficznym, psychologicznym i społecznym. W opracowaniu wykorzystano dane pochodzące z badań dzieci, młodzieży i osób dorosłych zrealizowanych od początku lat dziewięćdziesiątych w Polsce oraz w innych krajach zachodnich, a także dane epidemiologiczne GUS i Rady Europy. Przegląd piśmiennictwa naukowego w zakresie tematyki objętej analizą dokonany był głównie w oparciu o literaturę anglojęzyczną.
DANE EPIDEMIOLOGICZNE DOTYCZĄCE INICJACJI SEKSUALNEJ NASTOLATKÓW.
Wcześniejszy rozwój dzieci i młodzieży przejawiający się w szybszym dojrzewaniu fizycznym, zwiększenie swobody i niezależności od świata dorosłych oraz przemiany w obyczajowości związane z rewolucją seksualną w krajach zachodnich spowodowały, iż w kolejnych generacjach dzieci i młodzieży obserwuje się trend polegający na obniżaniu wieku inicjacji seksualnej.
Z najnowszych badań zrealizowanych w Polsce w 2005 roku wśród uczniów 16- i 18-letnich wynika, iż wśród chłopców co trzeci 16-latek oraz co drugi 18-latek deklarował doświadczenie inicjacji seksualnej, a wśród dziewcząt odpowiednio co piąta w grupie 16-letnich i prawie połowa dziewcząt 18-letnich. Porównując wyniki z tego badania z wynikami uzyskanymi w badaniu uczniów zrealizowanym w 1996 roku, należy zauważyć pewną stabilizację w zachowaniu chłopców oraz dalszy wzrost odsetka aktywnych seksualnie młodych dziewcząt.
Porównanie wyników z badania Health Behaviour in School-aged Children Study (HBSCS 2001/2002), którym objęto 35 krajów, pozwala na stwierdzenie, iż Polska należy do grupy krajów o najniższym odsetku młodzieży, która deklaruje inicjację seksualną w wieku do 15 lat (ryc. 2).
Zachowania nastolatków w sferze seksualnej mają wielopłaszczyznowe uwarunkowania i mogą być wspierane przez różne czynniki, wśród których wymienia się: indywidualne (np. wykształcenie, poziom intelektualny, czynniki psychologiczne, zachowania ryzykowne palenie papierosów, kontakt z narkotykami, alkohol); środowisko rówieśnicze (np. normy, zachowania); środowisko rodzinne (np. kontrola rodziców, status społeczno-ekonomiczny); czynniki instytucjonalne (np. szkoła, kościół). We wszystkich krajach, później angażują się w związki seksualne osoby kontynuujące naukę na studiach wyższych niż osoby, które zakończyły edukację na niższym poziomie. Prawidłowość taka obserwowana jest także w Polsce. Wśród czynników różnicujących zachowania w sferze seksualnej młodzieży w Polsce istotną rolę odgrywa także system wartości i norm wynikający z przekonań i życia religijnego młodzieży.
PSYCHOSPOŁECZNE NASTĘPSTWA WCZESNEJ INICJACJI SEKSUALNEJ.
Niski wiek w momencie podjęcia życia seksualnego, szczególnie przez dziewczęta, może powodować późniejsze problemy psychiczne w postaci niskiej samooceny, depresji, prób samobójczych, a także wchodzenie w inne ryzykowne zachowania, w tym podejmowanie współżycia z wieloma partnerami. Poniżej przedstawiamy kilka przykładów z badań podejmujących te zagadnienia.
Wielowymiarowe analizy danych z panelowych badań w USA National Longitudinal Study of Adolescent Health (NLSAH 1994, NLSAH 1996) zrealizowanych wśród uczniów od siódmej do jedenastej klasy wykazały, że osoby z doświadczeniem inicjacji seksualnej miały niższy poziom zadowolenia z życia, a wyższe ryzyko depresji, myśli i prób samobójczych (w ciągu ostatniego roku przed badaniem). Wyniki badań zrealizowanych w Finlandii w 1999 i 2000 roku wśród uczniów klas ósmych i dziewiątych (z doświadczeniem inicjacji seksualnej) za pomocą kwestionariusza Beck Depression Inventory (BDI -21) pozwalającego na samoocenę stanu psychicznego w wymiarze depresji ujawniły silną korelację pomiędzy liczbą partnerów seksualnych a wystąpieniem depresji.
Osoby nastoletnie uczestniczące w przekrojowym badaniu Family and Adolescent Risk Behavior and Comumunication Study, które nie podejmowały kontaktów seksualnych i świadomie odłożyły je na czas późniejszy, miały większe poczucie własnej wartości, wyższy stopień samokontroli i nadziei oraz bardziej optymistyczne widzenie przyszłości niż osoby, które miały takie kontakty lub planowały je podjąć. Ponad połowa dziewcząt z grupy tych, które odkładały inicjację seksualną do wieku co najmniej 20 lat była zadowolona ze swojego życia, a wśród tych, które miały już za sobą takie doświadczenia — mniej niż jedna trzecia.
Młodzi ludzie często żałują swoich wcześniejszych decyzji i chętnie przełożyliby inicjację na okres późniejszy, szczególnie jeśli inicjacja przypadła na wiek 14 lat lub niższy oraz kobiety, które czuły się przymuszone do współżycia. Prawie trzy czwarte (72%) aktywnych seksualnie nastolatek amerykańskich żałowało, że podjęło życie seksualne i chętnie odłożyłoby rozpoczęcie współżycia na czas późniejszy, gdyby było to możliwe. Prawie połowa dziewcząt (45%) i co trzeci (32%) z nastoletnich chłopców objętych reprezentacyjnym badaniem w Szkocji uznało, że zdarzenie to miało miejsce zbyt wcześnie lub, że nie powinno się to zdarzyć w ogóle. Badanie zrealizowane w Nowej Zelandii na próbie osób 21-letnich potwierdziło, że częściej żałują swoich zachowań osoby, które w momencie inicjacji miały poniżej 16 lat.
Zaangażowanie w jedno z zachowań ryzykownych istotnie zwiększa szansę aktywności na innych polach obciążonych ryzykiem. Rezultaty z badań uczniów szkół średnich w USA pokazały, iż ponad 80% uczniów, którzy nie pili alkoholu, nie palili papierosów i nie brali narkotyków nie miało także doświadczenia inicjacji seksualnej i odwrotnie, wśród tych, którzy używali takich substancji tylko 9% nie podjęło jeszcze współżycia. Ryzyko inicjacji seksualnej w wieku do 16 lat, posiadania wielu partnerów i niestosowanie antykoncepcji dla osób, które nadużywały alkoholu było od 6,1 do 23 razy większe niż dla pozostałych. Te destrukcyjne zachowania są tym bardziej ze sobą powiązane im młodsze są osoby angażujące się w nie. Autorzy wskazują także na inne uwarunkowania dla współwystępowania takich zachowań, jak np. ogólna tolerancja dla zachowań odbiegających od norm i zwyczajów społecznych lub predyspozycje do zachowań ryzykownych.
Wiele problemów natury psychicznej powiązanych z wczesną inicjacją seksualną może wystąpić w wieku dorosłym. Dotyczy to szczególnie kobiet, które były przymuszone do odbycia stosunku seksualnego w bardzo młodym wieku lub w dzieciństwie. Populacyjne badanie kobiet w wieku 26-44 lata w Wielkiej Brytanii zrealizowane w 2000 roku ujawniło, że wiele kobiet doświadcza różnych problemów w sferze życia seksualnego, co przekłada się także na ogólną jakość życia w ogóle. Brak pełnej satysfakcji i problemy związane z życiem seksualnym w życiu dorosłym były istotnie związane z doświadczeniem pierwszego stosunku seksualnego, w szczególności były tu ważne takie elementy jak przymus, poczucie żalu, zależność decyzji i niezastosowanie antykoncepcji .
RYZYKO WIELOPARTNERSTWA.
Odkładanie inicjacji seksualnej na wiek późniejszy jest bardzo ważne z punktu widzenia zdrowia prokreacyjnego, w szczególności dotyczy to infekcji przenoszonych drogą płciową. Im wcześniej osoby doświadczały inicjacji seksualnej, tym wyższe było ryzyko posiadania większej liczby partnerów w ciągu życia.
Z badania młodych Amerykanów w wieku 12-21 lat wynika, iż wśród osób, które miały doświadczenie inicjacji, 80% kobiet i 87% mężczyzn miało więcej niż jednego partnera seksualnego, a 15% kobiet i 35% mężczyzn miało dwóch lub więcej partnerów w ciągu trzech miesięcy przed badaniem. Niski wiek inicjacji był czynnikiem istotnie wpływającym na ryzyko posiadania dwóch i więcej partnerów. Także młodzi Polacy, którzy podjęli życie seksualne w wieku kilkunastu lat często angażują się w kontakty seksualne z kolejnymi partnerami. Z badania uczniów 16- i 18-letnich wynika, iż 60% chłopców i ok. 30% dziewcząt, którzy mieli doświadczenie inicjacji seksualnej, miało więcej niż jednego partnera. Co czwarty chłopiec w tej grupie deklarował posiadanie dwóch, a ponad 35% trzech i więcej partnerów seksualnych; dla dziewcząt było to odpowiednio prawie 20% i 13%.
Badania retrospektywne obejmujące nie tylko osoby młode, ale także dorosłe, potwierdzają jednoznacznie, iż wczesna inicjacja łączy się z późniejszym wielopartnerstwem. Wśród niezamężnych kobiet w wieku 15-44 lata, które zostały objęte badaniem National Survey of Family Growth (NSFG 1988) i w momencie inicjacji były w wieku poniżej 17 lat wystąpiło istotnie większe ryzyko relacji seksualnych z więcej niż jednym partnerem w porównaniu do kobiet, które w momencie inicjacji były nieco starsze (40). Zasadniczy wniosek z kolejnego cyklu tych badań ( NSFG 1995) był analogiczny do tego sprzed siedmiu lat, a mianowicie im wcześniej kobiety rozpoczynały życie seksualne, tym większą liczbę partnerów seksualnych pozamałżeńskich miały w swojej historii życia. Jeśli inicjacja seksualna przypadła na wiek 13 lub 14 lat, to średnia liczba partnerów seksualnych wynosiła trzynaście. Dla kobiet, których inicjacja przypadła na wiek 19-20 lat średnia liczba partnerów wynosiła 4,5, a dla kobiet, które były w wieku 23-25 lat w momencie inicjacji średnia liczba partnerów wynosiła 2,7.
DEMOGRAFICZNY WYMIAR WCZESNEJ INICJACJI PRZERWANIA CIĄŻY I URODZENIA PRZEZ NASTOLATKI.
Z biologicznego punktu widzenia ciąża u osoby nastoletniej nie stanowi zagrożenia dla zdrowia, ale w praktyce, jest związana z częstszym występowaniem różnych negatywnych konsekwencji, także w wymiarze zdrowotnym. Komplikacje w trakcie ciąż u nastolatek obejmują wyższe ryzyko wystąpienia anemii, zatruć ciążowych oraz nadciśnienia, a także wyższą częstość poronień przy następnych ciążach. Wśród konsekwencji zdrowotnych dla dziecka wymienia się niską masę urodzeniową, większe ryzyko porodu przedwczesnego, wyższą umieralność okołoporodową oraz w wieku niemowlęcym.
Jedną z konsekwencji wczesnej inicjacji pozostają nieplanowane ciąże oraz znaczne ryzyko aborcji. Analizy oparte na danych dotyczących legalnej aborcji wśród nastolatek wskazują, iż w większości krajów współczynniki przerwań ciąż są na poziomie zbliżonym lub wyższym od współczynników urodzeń. Więcej niż połowa ciąż nastolatek kończy się aborcją w Szwecji (70%), Norwegii (59%), Danii (63%), Finlandii (53%), Francji (52%). W Europie Centralnej i Wschodniej utrzymuje się stosunkowo wysokie natężenie przerwań ciąży i wynosi ponad 50 na 1000 dziewcząt w wieku 15-19 lat w Rosji, 30-34 w Bułgarii, na Białorusi, w Estonii i Rumunii. Na Węgrzech wynosi ok. 30, a w Czechach i Słowacji, czyli krajach sąsiadujących z Polską, współczynnik aborcji wśród nastolatek wynosi ok. 10-12 na 1000 dziewcząt w wieku 15-19 lat. Statystyki dla nastolatek według wieku ujawniają duże zróżnicowanie występujące pomiędzy natężeniem przerwań ciąży zależne od wieku dziewcząt. Udział ciąż kończących się aborcją wśród dziewcząt nieletnich (w wieku 17 lat i mniej) w większości krajów jest zdecydowanie wyższy niż notowany wśród nastolatek starszych (w wieku 18-19 lat).
Jednocześnie w USA notowane jest wysokie natężenie urodzeń dzieci przez młode dziewczęta (ponad 50 urodzeń żywych na 1000 kobiet w wieku 15-19 lat), które jest znacznie wyższe niż w wielu krajach europejskich. W Europie Zachodniej, po okresie wzrostu na początku lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, nastąpił znaczny spadek płodności nastolatek. W Polsce częstość urodzeń dzieci przez nastolatki od początku lat dziewięćdziesiątych zmniejszyła się znacząco zbliżając się do poziomu notowanego w krajach o niskiej płodności nastolatek i w roku 2006 wynosiła 13,8%.
W literaturze podkreśla się negatywne konsekwencje wczesnego macierzyństwa w wymiarze społecznym. Należy do nich niższy poziom wykształcenia kobiet, które urodziły dziecko jako osoby nastoletnie, trudności w przebiegu kariery zawodowej oraz gorsza sytuacja ekonomiczna w porównaniu do osób, które zostały matkami później. Wśród innych skutków społecznych i demograficznych powiązanych z wczesnym macierzyństwem można wymienić nietrwałość małżeństw zawieranych przez osoby nastoletnie, samotne macierzyństwo, ubóstwo materialne i związane z tym faktem obciążenia społeczne w postaci zasiłków dla samotnych matek. Na przykład w Polsce od roku 1990 nastąpił trzykrotny wzrost udziału urodzeń pozamałżeńskich wśród nastoletnich matek i w 2006 roku odsetek takich urodzeń wyniósł już ponad 60% (71% w miastach i 52% na wsi). Z drugiej strony analizy statystyk rozwodowych ujawniają, iż fakt zajścia w ciążę przedmałżeńską, macierzyństwo przed ukończeniem 20 roku życia oraz zawarcie małżeństwa przez kobiety nastoletnie źle rokuje dla trwałości takich związków.
ZAKOŃCZENIE.
Obserwowane zmiany w obyczajowości seksualnej nastolatków, w szczególności obniżanie się wieku inicjacji, wielopartnerstwo oraz inne zachowania ryzykowne powinny być przedmiotem zainteresowania i troski środowiska medycznego i naukowego, a przede wszystkim osób odpowiedzialnych za politykę społeczną, edukację i wychowanie. Wczesna inicjacja seksualna wymaga szczególnej uwagi ze względu na jej liczne negatywne konsekwencje, zarówno bliższe jak i dalsze, które mogą obejmować różne sfery życia i powodować negatywne skutki nie tylko w wymiarze zdrowotnym, ale także społecznym, demograficznym i emocjonalnym. Zmiany zachowań nastolatków w Polsce i obniżanie wieku inicjacji seksualnej, które szczególnie intensywnie nastąpiły w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, wskazują na naśladowanie trendów obserwowanych wcześniej wśród nastolatków innych krajów zachodnich i będą pociągać za sobą podobne skutki.
(źródło: www.czytelniamedyczna.pl > Nowa Medycyna)