Tajemnica mózgu młodego człowieka

W poszukiwaniu zrozumienia dojrzałości poznawczej

(opracowane na podstawie prelekcji wygłoszonej do nauczycieli przez doktora nauk medycznych Richarda A. Lane’a, Warszawa, listopad 2005)

Musimy zdawać sobie sprawę z faktu, że dzieci to nie mali dorośli. Ich rozwój to nie tylko rozwój fizyczny, ale także umysłowy i poznawczy.

Przez dojrzałość umysłową rozumiemy możliwości intelektualne. Większość ludzi w okresie adolescencji (wiek młodzieńczy) jest inteligentna, posiada zdolność uczenia się.

Przez dojrzałość poznawczą rozumiemy:

• dojrzały osąd,
• zdolność patrzenia w przyszłość i planowania,
• moralne podejmowanie decyzji,
• myślenie abstrakcyjne,
• zauważanie tego, co nie jest oczywiste,
• rozsądne postępowanie,
• rozumienie zasad współżycia społecznego,
• umiejętność postępowania wg zasady “odroczonej gratyfikacji”.

Dojrzałość umysłowa (intelektualna) nie jest więc tym samym co tzw. dojrzałość poznawcza. Dojrzałość fizyczna i dojrzałość intelektualna osiągane są w wieku nastoletnim, dojrzałość poznawcza osiągana jest później. Nie oznacza to, że niemożliwe jest podejmowanie właściwych decyzji przez młodych ludzi. Jednak dzięki najnowszym odkryciom wiemy, że zdolność do poznawczego myślenia pochodzi głównie z przedczołowej kory mózgowej w płacie czołowym mózgu, a rozwój przedczołowej kory mózgowej kończy się około 25. roku życia (według ostatnich badań przy użyciu rezonansu magnetycznego). Przedczołowa kora mózgowa to miejsce funkcji “wykonawczych” – planowanie, ustalanie priorytetów, porządkowanie myśli, tłumienie impulsów i rozważanie konsekwencji danego działania. Jest to część mózgu, która jako ostatnia rozwija się w pełni.

Podejmowaniu decyzji w okresie adolescencji towarzyszy ambiwalencja uczuciowa, emocjonalność, wpływ hormonów. Decyzje regulowane są przez jądro migdałowate. Jest to ośrodek przetwarzania informacji emocjonalnych, szczególnie związanych z niebezpieczeństwem i zagrożeniem. Mózg nastolatka w bardzo dużym stopniu polega na jądrze migdałowatym w odczytywaniu emocji. Wraz z dojrzewaniem jądro migdałowate jest coraz bardziej kontrolowane przez przedczołową korę czołowych płatów mózgu. Dlatego kora przedczołowa odgrywa większą rolę w odczytywaniu emocji u dorosłych. Umożliwia to bardziej rozsądne i rozumne podejście do podejmowania decyzji.

Badania przy zastosowaniu rezonansu pomogły w ustaleniu, że:

• mózg jest bardziej plastyczny niż wcześniej sądzono;
• komórki mózgu w okresie adolescencji rozwijają się bardzo podobnie jak komórki mózgu płodu;
• w obu okresach wzrostu – płodowym i adolescencji – rozwijający się mózg jest równie podatny na uszkodzenia spowodowane przez nikotynę, alkohol i inne środki; pamięć i proces uczenia się są szczególnie narażone;
• w okresie adolescencji następuje zaskakująco gwałtowny wzrost i rozwój tkanki mózgowej, a także szybki wzrost liczby synaps.

Mózg w okresie adolescencji jest kształtowany przez doświadczenia życiowe, uczy się poprzez próby i błędy (szczególnie po 18. roku życia). Popełnianie błędów jest czymś normalnym – trzeba się spodziewać, że młodzież będzie popełniać błędy. Rola rodziców i opiekunów polega na mądrym daniu wolności do popełniania błędów i pomaganiu młodzieży.

W związku z tym możliwe są następujące sytuacje:

1. Mózg młodego człowieka może być kształtowany przez zasady, kierunek i dyscyplinę zapewnioną przez troskliwych rodziców i innych dorosłych. Te doświadczenia i interwencje mogą nie być przyjemne, ale są bezpieczne dla młodego człowieka. Doświadczenia te otwierają przyszłe możliwości, nie odbierając jednocześnie możliwości zdobywania różnych doświadczeń i uczenia się.

2. Mózg młodego człowieka może być kształtowany przez zasady, kierunek i dyscyplinę, będącą wynikiem doświadczeń życiowych zdobytych przez ryzykowne zachowania i niewłaściwe postępowanie. Doświadczenia te mogą prowadzić do niechcianej ciąży, chorób przenoszonych drogą płciową lub do zniszczenia organizmu przez narkotyki, alkohol i nikotynę. Takie doświadczenie mogą mieć nieodwracalny wpływ na całe życie.

Skoro płaty czołowe u młodej osoby nie są zdolne do dokonywania w pełni dojrzałej oceny, to młodzież potrzebuje pomocy. Jeśli troskliwi dorośli nie pomogą młodemu człowiekowi, może on ulec złym wpływom. Przekazywanie młodemu człowiekowi informacji, a potem pozostawianie go samemu sobie, żeby podjął decyzję, którą uzna za najlepszą, często prowadzi do nieszczęścia.

Dr Jay Giedd powiedziała:”Ponieważ przedczołowa kora mózgowa jest w pełni rozwinięta dopiero około 25. roku życia, rodzice i inni opiekunowie muszą pomóc młodym ludziom (nawet jeszcze na studiach) nadrobić te braki poprzez stworzenie odpowiednich zasad i pokierowanie ich przy podejmowaniu trudnych decyzji, pomimo ich oporu, a to powinno być zrobione w atmosferze miłości i cierpliwości”. Inne stwierdzenie dr Giedd:”To nie jest wtrącanie się, jeśli rodzice i opiekunowie wskazują młodzieży drogę poprzez zasady, wskazanie kierunku i pomoc”.

Wskazówki (na podstawie materiałów z konferencji rejonowej, Instytut Zdrowia Seksualnego, USA, 2005):

• Rodzice: nawiązujcie dobry kontakt ze swoimi dziećmi i starajcie się pokierować nimi w odpowiedni sposób.
• Duszpasterze i doradcy: popierajcie rodziców w tej roli.
• Pracownicy służby zdrowia: pomagajcie młodzieży w podejmowaniu decyzji dobrych dla ich zdrowia.
• Dyrektorzy szkół, pedagodzy: opracujcie zasady postępowania w oparciu o te badania naukowe.
• Pracownicy opieki społecznej: opracujcie i finansujcie programy, które biorą pod uwagę fakty dotyczące rozwoju młodzieży.